สังคมศึกษา

วัฒนธรรมไทย

ความหมายของวัฒนธรรม

“วัฒนธรรม” เป็นคำที่ได้มาจากการรวมคำ 2 คำเข้าด้วยกัน ได้แก่ 

          - วัฒนะ หรือ วัฒน หมายถึง ความเจริญงอกงาม รุ่งเรือง           - ธรรมะ หรือ ธรรม หมายถึง กฎ ระเบียบ หรือข้อปฏิบัติ           ฉะนั้น เมื่อพูดถึงวัฒนธรรมตามความหมายนี้จึงหมายถึง ความเป็นระเบียบ การมีวินัย เช่น เมื่อกล่าวถึงบุคคลหนึ่งว่า เป็นคนมีวัฒนธรรม ก็มักจะหมายความว่า เป็นที่มีระเบียบวินัย เป็นต้น           ในด้านสังคมศาสตร์ วัฒนธรรมมีความหมายกว้างขวางมาก กล่าวคือ วัฒนธรรม หมายถึง วิถีชีวิต  (WAY OF LIFE) ของมนุษย์ในสังคม และแบบแผนในการดำเนินชีวิตของมนุษย์ทุก ๆ อย่างรวมทั้งบรรดาผลงานทั้งมวลที่มนุษย์ได้สร้างสรรค์ขึ้น ตลอดจนความคิด ความเชื่อ ค่านิยม และความรู้ต่าง ๆ
วัฒนธรรมมีความสำคัญดังนี้                                                                                                                                        
                    1)  การเปลี่ยนแปลงของสังคม  เช่น  เปลี่ยนจากสังคมเกษตรกรรมเป็นสังคมเมือง  ทำให้วัฒนธรรมบางอย่างเปลี่ยนแปลงหรือสูญหายไป
                    2)  การพัฒนาของบ้านเมือง  เช่น  สมัยก่อนวัฒนธรรมการศึกษาจะอยู่ที่วัด  ปัจจุบันเปลี่ยนเป็นการศึกษาในระบบโรงเรียน  หรือวัฒนธรรมที่นิยมให้ผู้หญิงเป็นแม่บ้านได้เปลี่ยนไป  เพราะผู้หญิงทำงานนอกบ้านมากขึ้น
                    3)  การรับและนิยมวัฒนธรรมต่างชาติ  เช่น  ปัจจุบันวัยรุ่นไทยนิยมนักร้องและนักแสดงชาวเกาหลี  ชาวญี่ปุ่น  จึงสนใจเรียนรู้วัฒนธรรมของชาติเหล่านี้  รวมทั้งวัยรุ่นบางคนเห็นว่าวัฒนธรรมไทยบางอย่างล้าสมัย  เช่น  เครื่องดนตรีไทย  เพลงไทยเดิม  จึงละเลยที่จะเรียนรู้
                    4)  ความเจริญก้าวหน้าทางด้านการติดต่อสื่อสาร  เช่น  อินเทอร์เน็ต  เคเบิลทีวี  ทำให้คนไทยเรียนรู้และนิยมวัฒนธรรมภายนอกมากขึ้น  บางครั้งได้เกิดการเลียนแบบโดยไม่ได้ไตร่ตรองให้ดีก่อนนำไปใช้  เช่น  การใส่เสื้อสายเดี่ยว  เกาะอก  ซึ่งเสี่ยงต่อภัยอันตรายต่าง ๆ ที่จะเกิดตามมาอีกด้วย

ความสำคัญของวัฒนธรรม

          1. วัฒนธรรมเป็นสิ่งที่ชี้แสดงให้เห็นความแตกต่างของบุคคล กลุ่มคน หรือชุมชนเป็นสิ่งที่ทำให้เห็นว่าตนมีความแตกต่างจากสัตว์ ช่วยให้เราเข้าใจสิ่งต่าง ๆ

          2. วัฒนธรรมเป็นตัวกำหนดปัจจัย 4 เช่น เครื่องนุ่งห่ม อาหาร ที่อยู่อาศัย การรักษาโรควัฒนธรรมเป็นตัวกำหนดการแสดงความรู้สึกทางอารมณ์ และการควบคุมอารมณ์ เช่น ผู้ชายไทยจะไม่ปล่อยให้น้ำตาไหลต่อหน้าสาธารณะชนเมื่อเสียใจ

          3. วัฒนธรรมเป็นตัวกำหนดการกระทำบางอย่าง ในชุมชนว่าเหมาะสมหรือไม่ ซึ่งการกระทำบางอย่างในสังคมหนึ่งเป็นที่ยอมรับว่าเหมาะสมแต่ไม่เป็นที่ยอมรับในอีกสังคมหนึ่ง

ประเภทของวัฒนธรรม

โดยทั่วไปแล้วมักจะแบ่งวัฒนธรรมออกเป็น 2 ประเภทใหญ่ ๆ คือ

          1. วัฒนธรรมที่เป็นวัตถุ (Material Culture) ซึ่งได้แก่สิ่งประดิษฐ์และเทคโนโลยีต่าง ๆ ที่มนุษย์คิดค้นผลิตขึ้นมา เช่น สิ่งก่อสร้าง อาคารบ้านเรือน อาวุธยุทโธปกรณ์ เครื่องอำนวยความสะดวกต่าง ๆ เป็นต้น 

          2. วัฒนธรรมที่ไม่ใช่วัตถุ (Non – material Culture) หมายถึง อุดมการณ์ ค่านิยม แนวคิด ภาษา ความเชื่อทางศาสนา ขนมธรรมเนียมประเพณี ลัทธิการเมือง กฎหมาย วิธีการกระทำ และแบบแผนในการดำเนินชีวิต ซึ่งมีลักษณะเป็นนามธรรม (Abstract) ที่มองเห็นไม่ได้

          นักสังคมวิทยาบางท่านเห็นว่า แนวคิดที่เกี่ยวกับวัฒนธรรมที่ไม่ใช่วัตถุนั้นคลุมเครือ จึงได้แบ่งวัฒนธรรมออกเป็น 3 ประเภท ดังนี้ คือ

          1. วัฒนธรรมทางวัตถุ (Material) ได้แก่ วัตถุสิ่งของเครื่องใช้ต่าง ๆ ที่มนุษย์สร้างขึ้นเพื่อนำมาใช้ในสังคม เช่น ที่อยู่อาศัย อาหาร เสื้อผ้า ยารักษาโรค

          2. วัฒนธรรมความคิด (Idea) หมายถึง วัฒนธรรมที่เกี่ยวกับความรู้สึกนึกคิด ทัศนคติ ความเชื่อต่าง ๆ เช่น ความเชื่อในเรื่องตายแล้วเกิดใหม่ ความเชื่อในเรื่องกฎแห่งกรรม การเชื่อถือโชคลาง ตลอดจนเรื่องลึกลับ นิยายปรัมปรา วรรณคดี สุภาษิต และอุดมการณ์ต่าง ๆ เป็นต้น 

3.             วัฒนธรรมด้านบรรทัดฐาน (Norm) เป็นเรื่องของการประพฤติปฏิบัติตามระเบียบแบบแผนที่สังคมกำหนดเอาไว้ไม่ว่าจะเป็นลายลักษณ์อักษรหรือไม่เป็นลายลักษณ์อักษรก็ตาม

ตามพระราชบัญญัติวัฒนธรรมแห่งชาติ ปีพุทธศักราช 2485 ได้แบ่งประเภทวัฒนธรรมออกเป็น 4 ประเภท ได้แก่

          1. คติธรรม (Moral) คือวัฒนธรรมที่เกี่ยวกับหลักในการดำรงชีวิตส่วนใหญ่เป็นเรื่องของจิตใจ

          2. เนติธรรม (Legal) คือวัฒนธรรมทางกฎหมาย

          3. สหธรรม (Social) คือวัฒนธรรมทางสังคม รวมทั้งมารยาทต่าง ๆ

          4. วัตถุธรรม (Material) คือวัฒนธรรมทางงวัตถุ

ลักษณะของวัฒนธรรมไทย

          1. เป็นวัฒนธรรมแบบเกษตรกรรม  คนไทยมีความเกี่ยวข้องกับน้ำ  ผู้คนส่วนใหญ่จะประกอบอาชีพเกษตรกร ทำการเพาะปลูก  เลี้ยงสัตว์

          2. เป็นวัฒนธรรมที่ยึดถือการกุศล  คนไทยนิยมทำบุญในงานเทศกาลต่าง ๆ เพื่อเป็นสิริมงคลและเพื่ออุทิศบุญกุศลให้ญาติผู้ใหญ่ที่ล่วงลับไปแล้ว

          3. เป็นวัฒนธรรมที่ยึดถือเครือญาติ  สังคมไทยมีความสัมพันธ์กันโดยยึดหลักอาวุโส  คนที่มีอายุน้อยกว่าจะให้ความเคารพผู้ที่มีอายุมากกว่าหรืออาวุโสกว่า  เพราะถือว่าผู้อาวุโสเป็นผู้ที่สูงด้วยประสบการณ์

          4. เป็นวัฒนธรรมที่ยึดถือพิธีกรรม  มีขั้นตอนในการประกอบพิธีตามความเชื่อและมุ่งหวังความมีหน้ามีตาในการจัดงาน

          5. เป็นวัฒนธรรมที่นิยมความสนุกสนาน

          6.เป็นวัฒนธรรมที่มีการผสมผสาน

ความสำคัญของวัฒนธรรมไทย

          1. วัฒนธรรมทำให้เกิดความสามัคคีความเป็นอันหนึ่งอันเดียวกัน

          2. วัฒนธรรมเป็นตัวกำหนดรูปแบบของสถาบัน

          3. วัฒนธรรมเป็นเครื่องแสดงเอกลักษณ์ของชาติ คำว่า เอกลักษณ์ หมายถึง ลักษณะพิเศษหรือลักษณะเด่นของบุคคลหรือสังคม

          4. วัฒนธรรมช่วยให้ประเทศชาติเจริญก้าวหน้า

          5. วัฒนธรรมเป็นเครื่องสร้างระเบียบแก่สังคมมนุษย์

          6. วัฒนธรรมเป็นเครื่องมือช่วยแก้ปัญหา และสนองความต้องการของมนุษย์

วัฒนธรรมท้องถิ่นภาคกลาง

          วัฒนธรรมที่เกี่ยวข้องกับที่อยู่อาศัย  บ้านทรงไทยนับว่าเป็นภูมิปัญญาของบรรพบุรุษไทย ที่ได้คิดสร้างที่อยู่อาศัยที่เหมาะสมกับสภาพภูมิประเทศ ภูมิอากาศ และประโยชน์ใช้สอย คือ เป็นเรือนยกพื้นสูง เพื่อป้องกันน้ำท่วมตัวเรือน เอกลักษณ์อีกอย่างของเรือนไทย คือมีชานบ้านซึ่งเป็นที่โล่งกลางบ้าน ซึ่งมีประโยชน์ เช่น เป็นที่พัก

วัฒนธรรมที่สืบเนื่องจากการทำเกษตรกรรม  คนในภาคกลางมีวัฒนธรรมที่สืบเนื่องจากการทำเกษตรกรรมมากมาย ทั้งวัฒนธรรมที่เกี่ยวกับคน เช่น การลงแขกทำนา การละเล่นเพลงพื้นบ้าน และวัฒนธรรมที่เกี่ยวกับศาสนา สิ่งศักดิ์สิทธิ์ตามธรรมชาติ

          คนไทยภาคกลางบริโภคข้าวเจ้าเป็นหลัก การรับประทานอาหาร ในแต่ละมื้อจะจัดเป็นสำรับ มีกับข้าวหลายอย่าง รสชาติอาหารภาค กลางมีการผสมผสานของหลากหลายรสชาติ ทั้งรสเปรี้ยว หวาน เค็ม เผ็ด

วัฒนธรรมท้องถิ่นภาคเหนือ

          ชาวเหนือส่วนใหญ่มีอาชีพทำนา ทำไร่ การทำนาส่วนใหญ่จะเป็นนาดำ จึงทำนาหว่าน คนเหนือปลูกข้าวเหนียวกันเป็นส่วนใหญ่ เพราะส่วนมากจะบริโภคแต่ข้าวเหนียว ข้าวเหนียวภาคเหนือถือเป็นข้าวที่มีคุณภาพดี นึ่งสุกแล้วขาวสะอาด อ่อนและนิ่มน่ารับประทาน นอกจากทำนาแล้วยังปลูกพืชไร่อื่น ๆ เช่น หอม กระเทียม ถั่ว ยาสูบ ประเพณีภาคเหนือ เช่น ประเพณีสืบชะตา เป็นพิธีต่ออายุให้แก่ตนเอง และญาติพี่น้อง บ้านเมืองเพื่อให้เกิดความเจริญรุ่งเรืองและความเป็นสิริมงคล

วัฒนธรรมท้องถิ่นภาคตะวันออกเฉียงเหนือ                                                                                                 

          อาหาร  อาหารหลักของชาวอีสานที่สำคัญ  เช่น  ข้าวเหนียว  ส้มตำ  ลาบ  อ่อม  และปลาร้า  โดยเฉพาะปลาร้าถือเป็นอาหารพื้นบ้านที่เป็นเอกลักษณ์ ศาสนาและความเชื่อ  ชาวไทยภาคอีสานส่วนใหญ่นับถือพระพุทธศาสนาเหมือนกับชาวไทยในภาคอื่น ๆ ขณะเดียวกันการนับถือผีสางเทวดาและสิ่งศักดิ์สิทธิ์ตามธรรมชาติ  ซึ่งเป็นความเชื่อดั้งเดิม ประเพณีบุญบั้งไฟ  เป็นประเพณีสำคัญของชาวอีสานที่จัดขึ้นในช่วงเดือนเมษายนถึงเดือนพฤษภาคมของทุกปี  ก่อนฤดูกาลทำนา  จากความเชื่อเรื่องเทวดาที่คนอีสาน  เรียกว่า  พระยาแถนจะสามารถบันดาลให้พืชผลในท้องนาอุดมสมบูรณ์  มีฝนตกตามฤดูกาล 

วัฒนธรรมท้องถิ่นภาคใต้

1                ด้านอาหาร  ชาวไทยภาคใต้นิยมรับประทานอาหารรสจัด  เช่น  แกงไตปลา  แกงเหลือง ศาสนาและความเชื่อ ก่อนจะได้รับอิทธิพลทางศาสนาจากอินเดีย  ชนพื้นเมืองทางภาคใต้นับถือ ผีสางเทวดา  วิญญาณบรรพบุรุษ  แต่ในปัจจุบันประชาชนในภาคใต้นับถือพระพุทธศาสนาเป็นส่วนใหญ่ 

การปรับปรุงเปลี่ยนแปลงวัฒนธรรมไทย

          การเปลี่ยนแปลงของวัฒนธรรมไทย เกิดจากหลายปัจจัยต่าง ๆ ดังนี้

ความแตกต่างระหว่างวัฒนธรรมไทยกับวัฒนธรรมสากล

          วัฒนธรรมของทุกสังคมมีความคล้ายคลึงกันมีพื้นฐานของวัฒนธรรมที่คล้ายคลึงกัน เรียกว่า “วัฒนธรรมสากล (global culture)” แต่วัฒนธรรมแต่ละประเภทจะแตกต่างกัน และวัฒนธรรมสากลคือการเผยแพร่วัฒนธรรมที่มีอิทธิพลไปสู่วัฒนธรรมที่เบาบางกว่า ทำให้เกิดการปฏิบัติตามทั่วโลก เรียกว่าวัฒนธรรมสากล โดยวัฒนธรรมสากลมีความแตกต่างจากวัฒนธรรมไทย ดังต่อไปนี้

          เน้นปรัชญาว่า “มนุษย์เป็นนายธรรมชาติ” : การที่มนุษย์สามารถคิดประดิษฐ์สิ่งตางๆตามธรรมชาติให้เป็นไปตามความต้องการได้

          เน้นทวิโลกทัศน์ : ชาวตะวันตกมักมองสิ่งต่างเป็น 2 ด้านเสมอ จึงพยายามเปลี่ยนส่งที่ล้าสมัยให้เป็นสิ่งที่ทันสมัย แต่ยังยึดความดีเหนือความเลวอยู่ ในขณะที่วัฒนธรรมไทยเน้นการมองทุกสิ่งเป็นองค์รวม

          เน้นวิธีการทางวิทยาศาสตร์ : เน้นในสิ่งที่พิสูจน์ได้และมีหลักฐาน จึงสามารถสร้างเครื่องมือเครื่องใช้ที่ทันสมัยสอดคล้องกับหลักเทคโนโลยีชั้นสูง แต่สำหรับวัฒนธรรมไทย มักเน้นปัจจัยที่สัมผัสได้มาศึกษาร่วมกับปัจจัยทางจิตใจและความเชื่อทางหลักพุทธศาสนา

แนวทางการอนุรักษ์วัฒนธรรมที่ดีงาม

          - ศึกษา ค้นคว้าวิจัย วัฒนธรรมไทยและวัฒนธรรมท้องถิ่นเพื่อที่จะได้ทราบความหมายและความสำคัญของมรดกไทยอย่างถ่องแท้

          - ส่งเสริมให้ทุกคนเห็นคุณค่า

          - ขยายขอบเขตการมีส่วนร่วมในวัฒนธรรม

          - ส่งเสริมการแลกเปลี่ยนศิลปวัฒนธรรม

          - สร้างทัศนคติ ความรู้ ความเข้าใจ

วิธีการเลือกรับวัฒนธรรมสากล

           การเลือกรับวัฒนธรรมสากลที่เข้ามาเผยแพร่อย่างมีวิจารณญาณเป็นสิ่งที่สำคัญ โดยพิจารณาได้จากปัจจัยดังนี้

          1. วัฒนธรรมสากลต้องผสมผสานเข้ากับโรงสร้างทางสังคม ค่านิยมและขนบธรรมเนียมไทยได้

          2. วัฒนธรรมสากลต้องมีส่วนเกื้อหนุนให้เกิดการพัฒนาวัฒนธรรมไทยให้ก้าวหน้า และสามารถนำข้อมูลทางเทคโนโลยีไปใช้ประโยชน์ในด้านธุรกิจอุตสาหกรรมเชิงพาณิชย์ได้

          3. วัฒนธรรมสากลต้องสามารถอยู่ร่วมหรือเคียงคู่ไปกับวัฒนธรรมไทยได้ เมื่อมีวัฒนธรรมจากภายนอกเข้ามา จำเป็นต้องเลือกสรรว่าจะสามารถผสมผสานกับวัฒนธรรมไทยได้หรือไม่ จะทำให้วัฒนธรรมไทยยังคงอยู่กับสังคมไทยตลอดไป

วีดิโอนำเสนอ เรื่อง วัฒนธรรมไทย